Hamse Geleneği: Kutsal mı, Klişe mi?
Kabul edelim — “Hamse Geleneği” dendiğinde çoğumuzun aklına, divan edebiyatının tozlu raflarında saklanan, kimsenin artık dokunmadığı bir kültürel kalıntı geliyor. Beş mesneviden oluşan bu gelenek, yüzyıllar boyunca “klasikleşmiş” sayıldı. Fakat bugün, gerçekten bir sanat mirası mı yoksa edebiyatın kendi içine kapanmış bir gösteriş biçimi mi?
Hamse Geleneği Nedir?
Hamse, Arapça kökenli bir kelime; anlamı “beşli.” Bu gelenek, 13. yüzyıldan itibaren özellikle Fars ve Türk edebiyatlarında büyük yankı buldu. Şairler, genellikle beş mesneviden oluşan bir “hamse” yazarak hem ustalıklarını hem de bilgi birikimlerini göstermek isterdi. Nizâmî-i Gencevî, Emir Husrev-i Dihlevî, Ali Şîr Nevâî ve Taşlıcalı Yahya gibi isimler bu geleneğin önde gelen temsilcilerindendir.
Ama şu soruyu sormak gerek: Beş uzun mesnevi yazmak gerçekten bir ustalık göstergesi mi, yoksa dönemin edebi baskılarının bir sonucu mu?
Hamse Geleneğinin Yüceltilen Yanı
Klasik edebiyat meraklıları, Hamse Geleneği’ni bir “zirve noktası” olarak görür. Çünkü bu gelenek, şairin yalnızca duygusal değil, felsefi, tasavvufi ve toplumsal konularda da derinleşmesini gerektirir. Her mesnevi farklı bir temayı işler: aşk, ahlak, din, politika, hatta bazen metafizik.
Edebiyat tarihçileri, Hamse’yi “insan ruhunun beş aynası” olarak tanımlamaktan hoşlanır. Ancak bu yüceltici bakış, çoğu zaman gelenekselin sorgulanmadan kabul edilmesinden doğar. Gerçekten de Hamse’yi bu kadar kutsal kılan nedir? Şairin özgünlüğü mü, yoksa sadece formel bir gelenek içinde yer alma arzusu mu?
Yaratıcılığın Zincire Vurulması
Hamse Geleneği’nin en tartışmalı yanı, yaratıcılığı sınırlandırmasıdır. Her şairin “beş mesnevi yazma” mecburiyetine kapılması, zamanla sanatsal bir yarışa dönüştü. Bu yarış, içeriğin derinliğini değil, biçimin mükemmelliğini ön plana çıkardı.
Bugün bile bazı akademik çevreler Hamse’yi kutsal bir doktrin gibi korur. Ancak sanatın doğası gereği değişken ve bireysel olduğunu unutmak, bu geleneği bir tür edebi otoriteye dönüştürür. Bu durumda sormak gerek: Hamse Geleneği, şairleri yüceltti mi yoksa tek tipleştirdi mi?
Toplumsal Bağlamdan Kopukluk
Bir diğer zayıf nokta, Hamse Geleneği’nin çoğu zaman toplumsal gerçeklikten kopuk olmasıdır. Bu eserlerin birçoğu saray çevresinde, hükümdar himayesinde yazılmıştır. Dolayısıyla, halkın sesi, acısı, gündelik hayatın ritmi bu metinlerde nadiren yer bulur.
Bugün, sanatı toplumsal sorumlulukla bir arada düşünenler için Hamse Geleneği bir yabancılaşma örneğidir. Kutsal aşkın ve ideal insanın anlatıldığı bu metinler, çoğu zaman hayatın somut acılarını görmezden gelir. Peki, böyle bir gelenek gerçekten çağlar ötesine seslenebilir mi?
Modern Çağda Hamse’nin Anlamı
Modern edebiyatın temelinde bireysellik, sorgulama ve yenilik vardır. Hamse Geleneği ise tekrar, taklit ve uyum üzerine kuruludur. Bu yüzden bugün Hamse, sanatın değil, geleneğin temsilcisidir.
Ancak bu, Hamse’nin tamamen yok sayılması gerektiği anlamına gelmez. Aksine, onu yeniden yorumlamak, çağdaş sanatla harmanlamak mümkündür. Belki de Hamse’yi “beş hikâyelik bir manifesto” olarak düşünmenin zamanı gelmiştir. Neden beş podcast, beş kısa film ya da beş dijital anlatı olmasın?
Sonuç: Yüceltmek mi, Yeniden Yazmak mı?
Hamse Geleneği bir dönemin estetik anlayışını yansıtır; evet, ama bugünün yaratıcılığına ilham verecek bir yönü kalmış mıdır? Edebiyatı sadece geçmişin kalıplarında tutmak, onu müzeye hapsetmektir.
O halde provokatif bir soru bırakalım: Eğer bugün bir şair beş mesnevi yerine beş tweet’le insan ruhunu anlatabilseydi, Hamse Geleneği hâlâ bu kadar kutsal görünür müydü?
Hamse’yi kutsamak yerine, onu yeniden düşünmek gerek. Çünkü sanat, geleneği değil, cesareti ödüllendirir.